بررسی تطبیقی روش ها و معیارهای نقل حدیث در کتب اربعه

کتاب الکافی تألیف محمد بن یعقوب کلینی، من لا یحضره الفقیه تألیف محمد بن علی بن بابویه قمی، تهذیب الاحکام و استبصار تألیف محمد بن حسن طوسی به عنوان چهار جامع حدیثی اولیه شیعه شناخته شده اند. تألیف هر یک از این چهار کتاب نتوانسته شیعه را از تألیف جوامع بعدی بی نیاز کند. این مسأله دال بر نقص و ایراد نیست، بلکه هر یک از این کتب در جایگاه خود معتبر است آنچه باعث تفاوت این کتابها و تمایز آنها از یکدیگر شده است، روش تدوین حدیث در آنها است. بنابراین، پژوهش حاضر در صدد بررسی این مسأله است که روش ضبط حدیث در کتب اربعه چگونه است؟ و معیارهای گزینشی احادیث در کتب اربعه کدامند؟ و در آخر یک بررسی تحلیلی - مقایسه ای روی روش گزینش و نقل احادیث در آنها داشته باشیم؟ این پژوهش به، روش توصیفی_تحلیلی است و ابزار گردآوری اطلاعات بر پایه مطالعات کتابخانه ای و مقالات است. نتایج نشان داده است که هر یک از کتب اربعه، احادیث را به روش خاصی ضبط و ارائه کرده اند و تفاوت هایی در آنها وجود دارد. شیخ کلینی با توجه به نیاز شدید شیعیان به یک جامع حدیثی، کتاب خود را براساس ذکر کامل احادیث [سند کامل و به طرق متعدد، متن کامل] نگارش می کند؛ شیخ صدوق کتاب خود را به صورت یک رساله عملیّه و براساس ابواب فقهی تدوین کرده و در این راستا خود را ملزم به ذکر کامل سند و متن حدیث ندیده است، هر چند بعداً با نگارش مشیخه کتاب را از حالت ارسال سندی خارج می کند؛ شیخ طوسی با آگاهی کامل از مسأله تعارض موجود در احادیث و با توجه به اینکه دو کتاب قبلی کافی و من لا یحضر نتوانسته بودند این مشکل را برطرف سازند، دو کتاب خود را در راستای هدف رفع تعارض تدوین کرده است و با استفاده از معیارهای رایج در علم الحدیث از قبیل موافقت با قرآن، سنت متواتر، عقل و اجماع و ... و همچنین روشهای اصولی ترجیح، جمع عرفی، تخییر و توقف و با درایت و توانایی کامل در این امر توانسته مسأله تعارض در احادیث را به خوبی رفع و از بین ببرد. تفاوت موجود بین این کتب، تنها تفاوتی ذوقی و سلیقه ای نبوده است، بلکه امریست برخاسته از عوامل و شرایطی که آن کتاب در آن تألیف شده است. از جمله این عوامل جهت گیری مولف در تدوین و گردآوری احادیث، نیازها، امکانات و علوم موجود، ابتکارات و ابداعات مولف است. تفاوت ها در شیوه سندی، چگونگی عرضه متن احادیث، استدلالها و توضیحات مولف، فقه الحدیث، ترتیب و تأخر ابواب و چینش روایات دیده می شود و هر یک از این تفاوتها در قالب روش گزینشی مولف قابل تحلیل است و از ویژگیهای کتب اربعه به شمار می آیند.